Een ontwerpmanual in plaats van een uitgetekend ontwerp

In 2030 moet de Nederlandse bouwsector voor 50% circulair zijn. Maar wat betekent circulair bouwen eigenlijk? En wat zijn de gevolgen voor de interieur sector waar budgetten vaak scherp en tijdlijnen kort zijn? Marieke van den Heuvel (ruimtelijk ontwerper en onderzoeker) duikt samen met Baars & Bloemhoff in de keten van interieurbouw op zoek naar een antwoord op deze vragen. Ze praten met toonaangevende ontwerpers, makers, fabrikanten, adviseurs en slopers over circulair ontwerpen in de praktijk. Hoe gaan ze te werk en waar lopen ze tegen aan? Het komende half jaar publiceren we in de reeks 'duurzame koplopers' maandelijks een interview op deze site. 

In gesprek met Twan Steeghs (associate partner) en Dirk Zwaan (project architect) bij Fokkema & Partners

Fokkema & Partners – architectenbureau uit Delft – heeft een portfolio met zowel nieuwbouwprojecten als renovatie opgaves. Ze werken met grote regelmaat aan kantoorgebouwen waarbij welzijn en duurzaamheid belangrijke speerpunten in hun ontwerpen zijn. Daarom vonden ze in Nationale Nederlanden een gedroomde opdrachtgever. Voor de interieurs voor Haagse Poort en Delftse Poort (37,000m²) werden met het bouwteam de volgende ambities afgestemd en (bijna) gerealiseerd: 100% circulair, Zero Waste, laagst mogelijke MKI (milieukostenindicator) en WELL certificering platinum.

Jullie zijn door Nationale Nederlanden gevraagd om een circulair ontwerp te maken, hoe vonden jullie dat?

Twan: Wij vonden het erg leuk dat de opdrachtgever zelf initiator was van de duurzaamheid ambities. Wij zijn bij Fokkema al langer bezig om onze projecten zo duurzaam mogelijk te maken, en nu hadden we een opdrachtgever die de principes 100% circulair en Zero Waste omarmde! Eigenlijk onhaalbaar, het gaat dan niet alleen meer over de elementen die voor de constructie gebruikt worden zoals bestaande binnenwanden, vloeren of keukenblokken, maar over alle reststromen. Zo is tijdens de bouw het zaagsel opgevangen, is een herbestemming gezocht voor sigarettenpeuken en is het verpakkingsmateriaal door alle leveranciers vervangen door verhuisdekens, teruggenomen of helemaal weggelaten.

Hoe zijn jullie het project gestart?

Dirk: We zijn in 2019 echt begonnen. Het was een gefaseerd project omdat de medewerkers deels in het gebouw bleven en tussendoor kwam ook nog de coronacrisis. We hebben het traject opgestart met een aantal workshops met de opdrachtgever. Daarbij hebben we gekeken naar hoe we nieuwe manieren van werken voor Nationale Nederlanden konden faciliteren.

Wanneer we met ontwerpen beginnen denken we eerst in ruimtes en kansen, nog niet in materialen. Daar zagen we al snel dat we ons bij de Haagse Poort wilden concentreren op het verbeteren van de zichtlijnen.

Fotografie: Lucas van der Wee

Hoe zijn jullie omgegaan met het hergebruik van de oude inrichting?

Twan: De ambitie was om geen afval te produceren daarom hebben we bij alles wat in het bestaande interieur zat gekeken of we het een nieuw leven bij Nationale Nederlanden konden geven of dat er een herbestemming gezocht moest worden.

Dirk: Al het maatwerk dat in de beide gebouwen zat hebben we kunnen terugplaatsen. Zo hebben alle treinzitjes een nieuwe bestemming in het ontwerp gevonden. Ze zijn wel van een nieuwe, duurzame, stof voorzien. Van de oude stoffen zijn vervolgens akoestische panelen gemaakt. Ook alle pantry meubels hebben we een nieuw leven kunnen geven. Sommigen waren nog zo goed als nieuw! Alleen hadden ze een kale achterkant omdat ze eerder tegen een muur stonden, daarom moest er een nieuwe ombouw omheen.

Twan: Wat ik heel verrassend vond is hoe we de vloerbedekking hebben hergebruikt. Door de tijd heen zijn er veel verschillende tapijttegels gelegd, allemaal van een andere kwaliteit. Ik dacht in eerste instantie dat we de nieuwste tegels zouden terugleggen maar dat bleek andersom te zijn. De oudste vloerbedekking kon bijna niet gerecycled worden, maar wel goed schoongemaakt en dan gaat het vervolgens nog tijden mee! Terwijl de nieuwere tegels een eco-backing hebben waardoor ze wel goed uit elkaar gehaald kunnen worden om te recyclen. Deze zijn daarom teruggenomen door de producent.

Dirk: Toen zaten we dus met al die oude gekleurde banen vloerbedekking, dan moet je schakelen want dit was een palet wat we anders niet hadden voorgesteld. Maar het enige alternatief was dat het thermisch verwerkt tot asfalt zou worden. Dus na elkaar heel lang aankijken hebben we gezegd we gaan het doen! We hebben er met al dat knalgroen en oranje toch een mooi plan van gemaakt. Daarnaast hebben we het losse meubilair gebruikt om een rustige basis te creëren.

Hoe hielden jullie zicht op alle materialen en elementen die beschikbaar waren?

Dirk: Alle partijen die aan dit project hebben meegewerkt moesten alles wat ze deden aangeven in een digitale omgeving. Dit was een megagrote Excel die door LBP|SIGHT (advies-en ingenieursbureau) werd beheerd. Het functioneerde als een gezamenlijke live oogstkaart die iedereen continue kon inzien om te weten wat er beschikbaar was en op welke plaats het werd toegepast. Om helemaal gek van te worden, zoveel werk was het om dat bij te houden. Alles moest worden aangegeven: Is het nieuw? Waar komt het vandaan? Et cetera. Het was voor iedereen een grote uitdaging, ook omdat er per dag iets kon veranderen, verdwijnen of er nieuw in kon komen.

Twan: Op een gegeven moment ging de aannemer slopen en kwam er achter een voorzetwand nog een oudere voorzetwand met gipsplaten tevoorschijn. Omdat we geen afval wilden moesten we daar dan ook weer wat mee doen, zo blijf je oplossingen verzinnen.

Konden jullie alles met hergebruik maken of zijn er ook nieuwe materialen ingebracht?

Twan: Er zijn materialen gebruikt die niet vanuit Nationale Nederlanden kwamen, zoals de 100 m² witte Trespa panelen die zijn ingezet om een groot kunstwerk te maken dat over alle verdiepingen heen loopt. Die platen hebben we met hulp van de oogstkaart van Superuse gevonden in diverse oude gebouwen in Rotterdam. Daarnaast hebben we ook nieuwe dingen ingebracht, maar dat is een laatste optie. Daarbij hebben we natuurlijk gekeken naar materialen die zo duurzaam mogelijk zijn, dus lokaal geproduceerd en bijvoorbeeld Cradle to Cradle gecertificeerd of bio-based.

Heb je daarbij nieuwe ontdekkingen gedaan?

Dirk: Met name voor de post-covid vleugels, waar we ons richten op meer hybride werken, hebben we gekeken naar innovatieve materialen. Dan merk je dat veel nog in de kinderschoenen staat. Wanneer je werkt vanuit een zo laag mogelijke MKI vallen er soms leuke nieuwe producten af omdat die nog in ontwikkeling zijn en daardoor niet altijd goed scoren. Terwijl we start-ups met interessante nieuwe producten juist een kans willen geven. Wel moet je daarbij goed uitkijken voor greenwashing want als je even doorvraagt of iets laat doorrekenen op de schaduwkosten dan zijn veel producten maar op één gebied goed en niet over de hele linie. Zo zie je dat we met z'n allen een soort pioniers zijn.

Binnen een circulair bouwproject ligt er veel nadruk op samenwerking, wat voor impact heeft dat op jullie proces gehad?

Dirk: We hebben eerst een Voorlopig Ontwerp gemaakt voordat we gingen onderzoeken of het wel zo gemaakt kon worden en of een bepaald materiaal beschikbaar was. Dus we begonnen met aangeven: hier willen we een houten vloer, daar beton en daar willen we groen.

Wat een groot verschil is met andere projecten, is dat we dit niet hebben uitgetekend in een Definitief Ontwerp, maar met beelden hebben vastgelegd wat we zochten. Een soort ontwerpmanual waarmee we de bouwende partijen hebben uitgedaagd om met materialen te komen. In gezamenlijke sessies keken we dan samen met de betrokken partijen naar de details.

Zo hadden wij een ontwerp voor een pantry met groene tegeltjes bedacht en kwam de interieurbouwer, Gielissen, met een product gemaakt met bouwafval wat ze gevonden hadden in Duitsland. Bij een andere pantry hadden we soort metaalplaat gedefinieerd en toen kwam het voorstel om met een HPL gemaakt van koffiedik te werken. Dat vonden we leuk en heel toepasselijk.

Wanneer je met een manual werkt in plaats van een set tekeningen, wie maakt dan de uiteindelijke beslissingen over het ontwerp?

Dirk: We laten dat niet aan de bouwers over, maar we hebben wel meer een rol van supervisie. We werken samen aan de tekeningen, daarom gaat er veel meer tijd in die fase zitten. Wij leggen de ontwerpprincipes uit en de bouwende partijen adviseren vanuit hun kennis.

Verandert circulair bouwen de rol van de architect?

Dirk: Je hebt verschillende soorten ontwerpers, waaronder mensen die helemaal vrijgelaten willen worden zodat ze alles zelf kunnen verzinnen. In een circulair proces moet je meer flexibel zijn, maar persoonlijk vind ik het leuk om met allerlei puzzelstukjes te moeten werken. Bovendien zijn we ook echt wel ontwerpend bezig geweest. Een voorbeeld daarvan zijn de bevestigingsplaatjes die we gebruiken voor de houten frames. Die worden geperforeerd uit gerecycled aluminium platen. Toen wij die platen zagen kregen we meteen het idee om het restmateriaal in te zetten als verschuifbare panelen in de vergaderruimtes. Door vervolgens enkele perforaties weg te laten is er een speelser effect ontstaan.

Twan: Voor mij verandert het omdat je meer een teamspeler wordt. Tegelijkertijd merkte ik dat een proces oneindig lang kan duren wanneer iedereen alternatieven blijft overwegen. Het is belangrijk dat je als architect een positie behoudt als eigenaar van het esthetische ontwerp om de rol van adviseur naar de opdrachtgever goed te kunnen vervullen.

De belangrijkste take-aways:

• Het is soms goed om onhaalbare doelen te formuleren want daardoor ligt de ambitie ook heel hoog!
• Om geen afval te creëren moet je ook nadenken over alles wat al aanwezig is en ook daarvoor een bestemming vinden.
• Denk ook na over het (extra) afval wat ontstaat in het bouwproces zoals verpakkingen en probeer daar samen met de leveranciers andere oplossingen voor te vinden.
• In een circulair bouwproces werk je niet met een Definitief Ontwerp maar met een ontwerpmanual waarin de essentie van het ontwerp wordt vastgelegd. Daarna werken de partijen gezamenlijk de details uit.

Dit onderzoek wordt mede mogelijk gemaakt door het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie en Baars & Bloemhoff.

MEER ARTIKELEN LEZEN ZOALS DEZE?

Wil jij op de hoogte blijven van vergelijkbare nieuws items? Meld je aan, dan sturen wij jou iedere 2 weken interessante en inspirerende updates.